Tot en met vrijdag 26 april loopt in het ADVN – archief voor nationale bewegingen in Antwerpen (Lange Leemstraat 26) de tentoonstelling “De warme bakker – Jos Hakker, verzetsstrijder en uitvinder van het Antwerpse Handje”. De expo – met foto’s, documenten en objecten – is gratis te bezoeken van maandag tot en met vrijdag van 9 tot 16 uur. Info: www.advn.be.
De crème de la crème van de Antwerpse zoetigheden zijn ongetwijfeld de Antwerpse handjes. Het dessertkoekje groeide uit tot het populairste toeristische streekproduct van de stad. Toch was tot voor enkele jaren weinig geweten over de bedenker van deze koekjes, de naar Antwerpen uitgeweken Joodse Amsterdammer Jos Hakker. Samen met zijn zoon maakte hij van de Antwerpse handjes een wereldsucces.
Hoe het begon
Jos Hakker werd op 28 mei 1887 geboren in Amsterdam, waar hij een opleiding tot pastei- en banketbakker volgde. In 1909 verhuisde hij naar Antwerpen, waar hij aan het werk ging in de Joodse bakkerij van een ver familielid. Niet veel later overleed de eigenaar van de bakkerij en trok hij in bij diens weduwe, die in 1911 zijn schoonmoeder zou worden. Ondertussen was hij immers als een blok gevallen voor dochter Rachel. Op 7 september 1912 werd hun zoon Simon geboren.
Jos Hakker en zijn echtgenote openden in de Antwerpse Provinciestraat de ‘Hollandsche Banketbakkerij J. Hakker – Simons’. Hun cliënteel was overwegend niet Joods. Jos en Rachel leverden ook diners aan huis, verzorgden recepties en cocktailparty’s en waren vele jaren cateraars voor het Antwerpse stadhuis. Jos Hakker was vrijzinnig, engageerde zich in Antwerpen in de Belgische Werkliedenpartij (BWP) en publiceerde herhaaldelijk in de socialistische partijkrant Volksgazet. Na zijn overlijden werd hij gememoreerd als een “energieke militant voor het Antwerpse socialistische idee”.
De geboorte van een koekje
In 1934 organiseerde de Antwerpse Meesterbanketbakkersvereniging op initiatief van Hakker een wedstrijd voor een nieuwe Antwerpse specialiteit die zowel sinjoren als toeristen zou kunnen bekoren. Niet minder dan zes van de drieënveertig deelnemers creëerden een dessertkoekje in de vorm van een handje. Uiteindelijk werd Hakker zelf uitgeroepen tot winnaar en werd het Antwerps handje op 15 december 1934 officieel aan het publiek gepresenteerd. Wat later kwam ook een bijpassende koekendoos op de markt.
Het koekje in de vorm van een handje verwijst naar de legende van reus Antigoon, die van schippers op de Schelde een zwaar tolgeld eiste. Wie niet kon of niet wilde betalen, werd de hand afgehakt. Een genaamde Brabo verzette zich daartegen, hakte een hand van de reus af en gooide die in het voorbij stromende water: “hand-werpen”.
Eén van de 35.000 Antwerpse Joden
Toen op 10 mei 1940 de Tweede Wereldoorlog uitbrak, maakte Jos Hakker zich aanvankelijk geen grote zorgen. Hij liet zichzelf en zijn familie eind 1940 inschrijven in het Jodenregister. Ook toen later het dragen van de Jodenster verplicht werd, bleef hij relatief rustig. Toen hij in de nacht van 15 op 16 augustus 1942 getuige was van een grote razzia, werd het hem echter duidelijk dat het gevaar voor hem en andere Joden steeds groter werd. Zijn echtgenote, die al enkele jaren ernstig ziek was, overleed op 29 oktober 1942. Hakker besliste vervolgens om naar het neutrale Zwitserland te vluchten, waar zijn zoon en diens verloofde sinds kort verbleven. Zijn contactpersonen of passeurs bleken evenwel collaborateurs te zijn, die hem verraadden. Na twee weken opsluiting in de gevangenis van de Begijnenstraat in Antwerpen werd hij op 13 november 1942 naar de Dossinkazerne in Mechelen gevoerd.
Op 15 januari 1943 vertrok vandaaruit een treintransport met 1.623 personen, onder wie Hakker, naar concentratiekamp Auschwitz-Birkenau bij Krakau (Polen). Ter hoogte van Boutersem, tussen Leuven en Tienen, slaagde Hakker er samen met enkele tientallen anderen in om te ontsnappen. Tot het einde van de oorlog verbleef hij clandestien in Wallonië, waar hij zich aansloot bij het verzet. Onder verschillende codenamen schreef hij in het Luikse sluikblad Le Coq Victorieux, onder andere over zijn verblijf in de Dossinkazerne. Op basis daarvan publiceerde hij in september 1944 zowel in het Nederlands, het Frans als het Engels De Geheimzinnige Kazerne Dossin. Deportatiekamp der Joden. In 1945 volgde De heldenstrijd der maquis, een verslag over zijn engagement in het verzet.
Eind 1944 keerde Jos Hakker terug naar Antwerpen. Op 17 september 1945 startte hij samen met zijn zoon de banketbakkerij in de Provinciestraat, waarvan de hele inboedel verdwenen was, weer op. Hij overleed in 1967 en drie jaar later sloot de zaak.
Na de Tweede Wereldoorlog
Zes leden van de Antwerpse afdeling van de Koninklijke Vereniging van Meester-banketbakkers van België beslisten in augustus 1956 om het Antwerps handje te beschermen en opnieuw te lanceren. Ze brevetteerden het recept van bloem, suiker, boter, eieren en amandelen, evenals de vorm, de benaming en de verpakking. Van dan af mochten alleen Antwerpse bakkers die een licentie betaalden en aan strikte voorwaarden voldeden het koekje maken en/of verkopen. Tijdens de volgende decennia werd de vorm van het handje strakker en smaller, en werden de amandelschilfers beperkt tot de pols. Ook de koekjesdozen ondergingen enkele metamorfoses.
In 1936 kwamen ook Antwerpse handjes in chocolade op de markt. In 1968 werden voor het eerst met praliné gevulde handjes geproduceerd en later kwamen er ook met een vulling van marsepein of doordrenkt met elixir d’Anvers. In mei 2006 werd het Antwerpse handje erkend als streekproduct.
Tussen herdenking en herinnering
Op 3 oktober 2018 werd in het Museum Kazerne Dossin in Mechelen een vitrine ingehuldigd over Jos Hakker en de Antwerpse handjes. Datzelfde jaar werd in het tijdschrift Volkskunde een bijdrage gepubliceerd met als titel Pleidooi voor meerstemmigheid. Antwerpse Handjes en Jodenvervolging. In 2019, 75 jaar na het einde van de Tweede Wereldoorlog in België, bracht de stad Antwerpen een speciale ‘bevrijdingseditie’ uit van de Antwerpse handjes. Binnenin de koekendoos stond in vier talen het levensverhaal van Jos Hakker te lezen.
In 2020 werd op initiatief van de organisatie Antwerpen Koekenstad in samenspraak met de familie een herdenkingsplaat aangebracht op de gevel van de voormalige bakkerij Hakker (Provinciestraat 179). De tekst ervan luidt: “Dit huis was van 1912 tot 1970 de bakkerij van Jos Hakker (1887-1967) – Uitvinder van het Antwerps Handje – Verzetsstrijder WOII.” In 2023 werd in het voetpad een zogeheten struikelsteen geplaatst ter hoogte van de vroegere bakkerij, met daarop deze tekst: “Hier woonde Joseph Jonas Hakker – geboren 1887 – verzetsstrijder “Front Wallon – A.L.C.” – gearresteerd 30-10-1942 – gedeporteerd 15-01-1943 uit Kazerne Dossin – ontsnapt Boutersem – ondergedoken Luik – bevrijd.”
De tentoonstelling over Jos Hakker en de Antwerpse handjes in het ADVN – een combinatie van “zoetigheid en pijn” – werd gerealiseerd in samenwerking met het Museum aan de Stroom/MAS (Antwerpen) en het Museum Kazerne Dossin (Mechelen).
Nico Van Campenhout
Deze bijdrage kwam tot stand op basis van een tekst van historica Sophie Gyselinck, hoofd publiekswerking van het ADVN – archief voor nationale bewegingen (Antwerpen).
